Mobh Kosha Raval - Pranvayu Neeta Joshi - Chariyan Divya Jadav

મોભ, ચરિયાણ અને પ્રાણવાયુઃ વાર્તાનુમા નિબંધ અને નિબંધનુમા વાર્તાઓ… 

- આનંદ ઠાકર

જીવન સંકુલ છે. શબ્દો ખૂબ ટૂંકા પડે અને સર્જન તો ખૂબ વામણું પડે. આપણે ક્યાં અને કઈ રીતે તેની સામે જોઈએ છીએ તેના પર તેના પડદાઓ ખૂલે છે. ભાવી, વર્તમાન અને અતિત માનવજીવનને સુખ અને દુઃખના સંવેદનથી સભર રાખે છે. વિચારો એના માલીક બની જાય છે. મનમાં ઘોળાતા આ વિચારો જ્યારે, જેને વલોવે ત્યારે વિચારો વાર્તા કે નિબંધ જેવા સ્વરૂપે અવતરતા હોય છે. સમય સ્મરણનો હાથ પકડીને આપણને અતિતમાં ઝબોળે છે અને મગજ વર્તમાનમાં પછાડે છે, ભાવિ તો એવું છટકણું છે કે શ્વાસને પણ વિશ્વાસ નથી રહેતો ત્યારે આપણું હોવાપણું એટલે રેતાળ કિનારા પર હેતાળ હસી જવાની મથામણ… 

આજે નિબંધ અને વાર્તા  એની ભેદરેખા ભૂસવા લાગ્યા છે. સ્વરૂપ અને અર્થ બન્ને ભાષા; પોતાના કપડાંમાં નક્કી કરે છે. આજે જે ત્રણ સર્જનો વિશે વાત કરવા જઈ રહ્યો છું, તે મને એમ લાગે છે કે એ વાર્તાનુમા નિબંધો છે અને નિબંધનુમા વાર્તાઓ. 

ત્રણ સર્જનોમાં એક કોશા રાવલની વાર્તા ‘મોભ’ છે, દિવ્યા જાદવનો નિબંધ ‘ચરિયાણ’ છે. નીતા જોશીની વાર્તા ‘વનાંચલનો પ્રાણવાયુ જ્યારે ખૂટે’ - એ છે. 

ત્રણેય સર્જન જાણે કશુંક ખૂટે છે, એમાંથી સર્જન પામી હોય એવી લાગે છે! ખૂટે ત્યારે જ તો ઘટના બને છે. એ ઘટના પછી અંદરની હોય કે બહારની એની આરપાર નીકળ્યે જ વાર્તા નિપજે છે. 

મોભ...

મોભ - વાર્તામાં કોશા રાવલે સરસ ઘાટ આપ્યો છે; તેની અંદરની અને બહારની ઘટનાને એક પ્રવાહમાં લાવવાનો અને એકમેક પર અલંકારોના પોત પાડવાનો પ્રયાસ પણ વાચકને ખેંચી રાખે છે. આ વાર્તામાં વર્ણનો પણ ઉપકારક નિવડ્યા છે. વાર્તાની રસનિષ્પત્તિના કારક બન્યા છે. થોડાં ઉદાહરણ જોઈએ…

સોસાયટીનો વળાંક આવ્યો. રિક્ષાનો ઘરઘરાટ શેરી ગજવતો ઘર સુધી પહોંચી ગયો. એટલીવારમાં કેટલીક આછી પાતળી ડોક લંબાઈ,અલપઝલપ આંખો મંડાઈ. હું પૈસા ચૂકવી ઊતરી. ઓસરીના પગથિયે માથે સાડલો ઓઢેલી લાડુ દેખાઈ. મારા હાથમાંથી બેગ લેતી એ કહે, “ મનીષાભાભીએ પમદિ’ કીધું’તું કે તું આવ્વાની. તી ઘર તો કાયલ જ વાળીચોળી રાયખું’તું . એણે ધરેલા ગ્લાસ લેતાં લૂણો લાગેલ, દિવાનખંડના ભેજથી ફૂગેલા પોપડા પર મેં નજર ફેરવી. 

વાર્તામાં શરૂઆત તો થાય છે આ ફકરાથી આગળ પણ અહીં આપેલા ઉપરોક્ત ફકરાથી વાર્તામાં શહેર, પાત્ર અને વાર્તા નાયિકા બધાનો પ્રવેશ થાય છે અને જાણે લેખિકા આપણને હાથ પકડીને લઈ જાય છે, તેમની બહાર અને અંદરની દુનિયામાં! આ વાર્તામાં વાચક બન્ને જગતના સાક્ષી બને છે. કહું કે લેખિકાએ વાચકને સાક્ષી બનાવીને વાત માંડી છે.  લૂણો લાગેલ, દિવાનખંડના ભેજથી ફૂગેલા પોપડા પર મેં નજર ફેરવી - આ વાક્ય વાર્તા પૂરું થયે એનો અર્થ ઉજાગર કરે છે. આસપાસના વાતાવરણ અને સ્થિતિને પણ વાર્તાના મૂળ વાતાવરણ સાથે ઓતપ્રોત કરીને પરંપરાગત વાર્તા પ્રવાહ તો સાચવ્યો છે પરંતુ મને સ્વરૂપગત સિદ્ધિ કરતાં પણ વધુ આ વાર્તા એના વિષયવસ્તુના ઢાંક-ઉઘાડને કારણે ગમી છે. લેખિકા ક્યારેક સ્પષ્ટ થઈ જાય છે જે એને કહેવું છે એ બાબતે અને પછી વળી વાચક પર છોડી દે છે કે તમે નિર્ણય કરો કે વાર્તા નાયિકા કેટલી સાચી કે લાડુ કેટલી સાચી?! 

વાર્તામાં મૂળ ચમકારો તો મા-બાપો પોતાના સ્વાર્થ ખાતર સંતાનોના જીવનને કઈ રીતે બગાડે છે એ રજૂ કરવાનો છે. પરંતુ મને ગમ્યુ એટલે કે જે નારીવાદીના ચશ્મા પહેરીને જોશે તો આ વાર્તા માત્ર નારીની વેદના અને તેના મનોવલણોની લાગશે પણ એવું છે નહીં. આજ સુધી આદર્શ એ રહ્યો છે કે મા-બાપ હંમેશા સાચા જ હોય એવી રીતે મા-બાપ રજૂ થયાં છે. આ વાર્તા અલગ એટલે પડે છે કે તેમણે ન કહીને પણ કહ્યું કે મા-બાપ ક્યારેક પોતાના સ્વાર્થ માટે સંતાનોને લાગણીવશ કરી અને એની જિંદગી સાથે રમી રહ્યા હોય છે. એ લૂણો ગમે તેટલી વાર એમાં રિપેરીંગ કરાવો તો પણ જતો નથી, આગળ ને આગળ વધતો જાય છે. 

ભાષા પણ સરસ રીતે આવી છે. લેખિકા જે વિસ્તારના છે તેના ઉચ્ચારોને તેમણે બખૂબી લીધા છે. 

હાહરુ તો હારું જ ને! ઈ અમારે બહુ હારા. મને બવ હાચવીને રાખે બસાડા.

મનોજગતનો એક સંવાદ તો જાણે મનમાં અંકાય જાય એવો છે. જ્યારે વાર્તા નાયિકા પોતાના જીવનમાં છૂટી ગયેલા કે છોડાવી દીધેલા પાત્ર માટે પરોક્ષરીતે પોતાની જાત સાથે સંવાદ કરે છેઃ 

એમને કેમ સમજાવવું, મને સપનામાં કાળોતરો નાગ દેખાય છે. પથારીમાં આખી રાત અમળાયા કરું છું. અંદર સહેવાય નહિ એવો શોષ વધતો જાય છે.  

આમ, વાચક વાર્તાને સીમાડે પહોંચે છે અને રહી જાય છે અફસોસનો શોષ! હા. છેલ્લો ફકરો જાણે વાચકને વિચારતા કરી મૂકે… અહાહા… રંગ છે, વાર્તાકારને… વાંચો…

દૂર દૂર ખેતરના શેઢે   ઉભેલાં લીલાછમ વાંસ તાકી રહી.ખેડૂત શેઢાથી બહાર વિકસવા જતાં કૂમળાં છોડને  સલૂકાઈથી વાઢી નાંખતો હતો. એની દાતરડીનું ખચખચ આટલે  દૂર આંખોથી સંભળાતું હતું. , “ કેરિયર.. પ્રમોશન ખચ્ચ...ખચ્ચ...પ્રોવિડન્ટ ફંડ, ઇન્ક્રીમેન્ટ ખચ...,ખચ...,ખચ…આ ઉબકા અને આંખમાં ધસી આવેલાં દરિયાનાં પાણી  કેમ પાછા  ઠેલુ ?

આ ફકરો આખી વાર્તા કહી જાય છે. વાચકે માત્ર આંખો બંધ કરીને એનો અહેસાસ કરવાનો છે. શબ્દો પણ ઝરણાના પાણી જેવા હોય એવો આનંદ કોશા રાવલે નિપજાવ્યો છે. અંત છે માયુસી ભરેલો, પણ કંઈક પામ્યાનો - સમજ્યાનો , વિચારોનો આનંદ છવાઈ જાય છે.  ભાવવિરેચનની એ તાકાત છે અને સર્જનની એ સિદ્ધિ છે.  

******

વનાંચલનો પ્રાણવાયુ જ્યારે ખૂટે છે...

હવે જોઈએ વનાંચલનો પ્રાણવાયુ જ્યારે ખૂટે છે -  જેમાં નીતા જોશી એ અમારા પ્રદેશના ઓતરાદા ડુંગરાને આલેખ્યા છે. 

આમ તો સિંહોના રહેણાકનો આ વિસ્તાર. વચ્ચે માણસો રહેવા આવી ગયા એટલું જ. ગામમાં અંધારું વહેલું ઊતરે

લેખકની આ ઉક્તિ જ આ સર્જનને એક નવો ઉઘાડ આપે છે. ફરી એક અફસોસ ભરેલો જામ આપણી સામે મુકાય છે. પહેલામાં વ્યક્તિગત અફસોસ હતો આમાં વ્યક્તિગત ભાવને સમષ્ટિગત સુધી પહોંચાડવામાં સર્જક સફળ રહ્યાં છે. આપણને પણ ખેંચી જાય છે કે શું તમે તમારા કામમાં, તમારા નિજી સમસ્યાઓમાં પડ્યા છો? જૂઓ તમારી આંખ સામે, તમારા પગતળે કેટલુંય પર્યાવરણ ખભળી રહ્યું છે. સર્જકનું કામ જ ઈંગિત કરવાનું. 

એક ફકરો આવે છે જે નવા સર્જકોએ અભ્યાસ કરવા જેવો કે સ્થળનું વર્ણન અને એ વર્ણનની સીડી લઈ અને કથાવસ્તુ પર ચડવાનું કેટલું સહેલું છેઃ તેનું એક ઉદાહરણ… 

અઢીથી ત્રણ હજારની વસ્તીવાળું ગામ દૂરથી હાથીની અંબાડી ઉપર અસવાર થયેલું લાગે. સાવ ટોચે ગામની એકમાત્ર દેશી નળિયાવાળી સરકારી નિશાળ. વ્યાસપીઠે બેઠેલા જ્ઞાની જેવી ધીરગંભીર અને પ્રાણવંત. જેમ-જેમ નજર નીચે ઊતરે એમ એક પછી એક મકાનનાં છાપરાં દેખાય. જેમાં બે-ત્રણ મેડીબંધ, કેટલાંક વિલાયતી નળિયાવાળાં અને ઝાઝાબધાં તો દેશી નળિયાવાળાં અને થોડાંક ઘાસ-પતરાંનાં ઝૂપડાં પણ ખરાં. ગામની વાંકીચૂંકી શેરીઓ વડલાથી પીપળા સુધી અને પીપળાથી આમલીના ઝાડ સુધી વિસ્તરેલી.

સ્મરણો સાથે કામ પાર પાડતા પાડતા સામાજિક જવાબદારીઓનું ભાન કરાવવા માટે પણ કેવી સરસ ઘટના પોતાના બાળપણના સંસ્મરણોમાંથી લેખિકા લઈ આવે છેઃ 

અભિનવ વિદ્યામંદિરનું મકાન બનાવવા ફાળાની જરૂર હતી અને ગામના શિક્ષકોએ પોતે મંચ ઉપર અભિનય કરી નાટક ભજવ્યાં, જેમાં શિક્ષક પિતાજીને રબારી પહેરવેશમાં જોયાનું વિસ્મય તો થયું જ, પણ એ પાત્ર જ્યારે એના મૃત દીકરા પાસે કલ્પાંત કરે છે એ દૃશ્યથી મેદાનના પ્રેક્ષકો પણ અંધારામાં આંખો લૂછે છે એ સંવેદન હજુ સ્મૃતિમાં અકબંધ રહ્યું છે.

આ સર્જકમાં એક ઠહેરાવ છે. વર્ષોનો અનુભવ અને વિદ્વાનો સાથેની ચર્ચાઓ, સંગીત, ચિત્ર, પ્રકૃતિ, વિજ્ઞાન આ બધું અનુભવ્યું, જાણ્યું છે અને તેથી તેના લેખનમાં અમુક ચમકારા આપણને સાદાને માટે યાદ રહી જાય એવા જાણે સવાર સવારમાં કોઈ તળવડીમાં પોયણીઓ જોઈએ એવા ચમકારાઃ 

વિસ્મયની ગતિ ધીમી પડી અને વિકાસની ટેવ પડી.

ગામનો શબ્દકોશ મોટો થયો.

નોકરીની આઝાદી અનુભવતી આ બહેનોએ સ્વતંત્રતાની હવા વહેતી કરી.

ગામમાંથી નીકળતી નદી અને તેની સાથે પણ સિફત પૂર્વકનું ઈંગિત પણ સર્જકીય ચમકારા જેવું છેઃ 

બે-ત્રણ વર્ષ પહેલાં ત્યાં ખૂબ વરસાદ પડ્યો ત્યારે પૂછ્યું હતું, ‘પેલી ફૂલાઆતાની વાડી પાસે નાનકડી રૂપેણમાં ઘણું પાણી આવ્યું હશે નહીં?

'કઈ નદીની વાત કરો છો? હવે ત્યાં નદી કેવી અને કેવી વાત? એ પટમાં તો સોસાયટી બની ગઈ છે.’

‘તો નદી ક્યાં ગઈ? એને ઓછી ખસેડી શકાય?’

‘ખસેડી ન શકાય પણ સૂકવી તો શકાય ને?” એ હસીને બોલ્યો.

ઓહ, હવે તું સાચવજે હો, ઑક્સિજન શહેરમાં ખૂટે તો સમજાય, પણ આ તો વનાંચલમાં પ્રાણવાયુ ખૂટ્યો છે.

ઓક્સિજનના કારણે મૃત્યુ પામનારા કોઈ ગામના જણની વાત સાંભળીને વનાંચલના પ્રાણવાયુ સુધી પહોંચનારા શબ્દોને અહીં વાચક ડુંગરા જેવા અનુભવે છે. થાકી જવાય છે આ શબ્દોમાંથી બહાર નીકળીએ ત્યારે. કારણ કે આ શબ્દો તેના ઈંગિતોમાં માણસ તરીકે ક્યાંક આપણે - વાચકો - પણ જવાબદાર છે. તોય ગ્રીષ્મની વહેલી સવાર જેવું લાગે આ નિબંધ માંથી પસાર થઈએ ત્યારે. 

****

ચરિયાણ...

દિવ્યા જાદવનો નિબંધ - ચરિયાણ -  વિશે વાત કરવા જાઉં છું ત્યારે એક તો મને એનું ભાવાવારણ હજુ તાજું ને તાજું જ લાગે છે. અહીં પણ ફરીથી નીતા જોષીના નિબંધો જેવો પ્રકૃતિને ખોયાનો અફસોસ છે પરંતુ કોશા રાવલની વાર્તા જેવો સ્વકીય શોષ પણ છે. 

આ નિબંધની ભાષામાં આપણને એમ લાગે કે કંઈક છૂટી ગયાના અંધકાર વચ્ચે - રાત વચ્ચે ઠંડી લહેરખી ખાતા નીકળી રહ્યા છે કોઈ રસ્તા પર અને એક છૂટી ગયેલું સ્મરણનું તીરખું આપણી સાથે ને સાથે આવી રહ્યું છે!

જોઈએ… 

સિમેન્ટનાં જંગલમાં હું ભૂલી પડી ગઈ હોઉં એવું સતત લાગ્યા કરે છે? ત્યાંની સાંકડી ગલીઓમાં હું વર્ષોથી ભટક્યા કરું છું. પાકા રસ્તાઓ ઉપર મારાં પગલાંની છાપ શોધ્યા કરું છું.

સર્જકની બયાનીમાં એક ચિત્ર  વાચક સામે ઉપજે છે અને એમાં એક પા ઉજીબા અને બીજી પા ધરતી બન્ને સરખા છતાં ક્યાંક વિભક્ત લાગે છે. 

ધાન દૂઝતી ધરતી ઉપર ઊગેલું અડાબીડ બાવળનું જંગલ એને ખૂંચતું નહિ હોય? ખેતરને વધતા જતા શેઢા પછી નમાયાની જેમ ઊછરેલું આ ચરિયાણ ઉજીબાને કંઈ કહેતું નહિ હોય ને? ક્યારેક લાગે છે. એના સવાલોને ભાર ઉજીબા નહિ વેંઢારી શક્યાં હોય. એટલે જ તો એમની કમર વાંકી વળી ગઈ હશે!

આ સર્જનની રજૂઆત અનોખી છે. વિચારોની વિશૃંખલા આપણને રોકી દે છે - વિચારવા માટે અને એ જ સાચી રીતે આ સર્જનની ફલશ્રૃતિ છે. 

આ સર્જનનું એક કથન મને બહુ ગમ્યું છે. ચરિયાણ પ્રકૃતિનું સ્થળ છે પણ તેના હોવા ન હોવામાં લેખિકાના ભાવ સાથે વાચકોનું પણ ભાવવિરેચન થાય છે. આસ્વાદો…

પાંજરામાં પુરાયેલી મેના મારી વાતો સાંભળે છે. ત્યારે એ મને કહે છે, એ ચરિયાણ મારું પણ ઘર હતું! એના આ “હતું” શબ્દ મારા મનમાં ઉઝરડા પાડી દે છે. હું મેનાને પૂછું છું, “શું ઓલી ચુડેલ ભરખી ગઈ એને?”

ઉદાસ બેઠેલી મેના રડી પડે છે. હીબકાં ભરતી મને કહે છે, “નહિ માણસ ભરખી ગયો એને.” મારાથી નિઃસાસો નંખાઈ જાય છે. હું બાલ્કનીની નીચે જોઉં છું. ક્યારેક કોઈ ઊગી નીકળેલ ઘાસનાં તણખલાંમાં જોઈને મને મારું ચરિયાણ યાદ આવે છે. આખું આકાશ કાળુંમેશ થઈ ગયું છે. શહેર પીળીસફેદ લાઈટોથી ઝગમગે છે. ને એનું આખું અંધારું મારી અંદર ને અંદર એકરસ થતું જાય છે.

આમ, આ સર્જન તેમના સ્વકીય અનુભવને વાગોળતા વાગોળતા જાણે નવી સવાર સુધી ખેંચી જાય છે. 

***

આ વાર્તા કે નિબંધ વિશે લખવાનો આમ તો કોઈ અર્થ નથી. ડિસ્પોઝલના જમાનામાં ને સમયના સટાકે દોડતા આપણા સૌની વચ્ચે આ સર્જનો તપ્ત વક્તમાં ઝાકળ શા લાગ્યા, મને. એમાં પ્લાવિત થઈ ને પછી આંગળીઓ કિ-બોર્ડ પર ફર્યા વગર રહી ન શકી. પાછું થયું એવું કે આ ત્રણેય સર્જનો એક જ મહીનામાં આવ્યા એટલે એક સાથે એનું વાંચન થયું. મને એક ક્ષણે થયું કે આવા સર્જનો તો ગુલાલ જેવા છે એને ઉડાડીએ! કદાચ કોઈને એ રંગ લાગી જાય તો પણ એની મોજ છે. બાકી આપણે તો આ ઉડાડ્યો. મજા આવી એટલે. બાકી જાણે વેબ સાઈટ ને જાણે ભાવકો… હું જાણું છું - સમજું છું કે મેં કંઈ વિવેચન નથી કર્યું, પામ્યો એવું પહોંચાડ્યું… 

ત્રણેય સ્ત્રી સર્જકોને આ સર્જન માટે શુભેચ્છા સહ વંંદન… 

ગુજરાતી રળિયાત છે અને રહેશે…

- આનંદ ઠાકર

અમારી સાથે જોડાવા માટે....

Facebook page..

https://www.facebook.com/sahajsahity/

Whatsapp Community Link...

https://chat.whatsapp.com/FUitRqnxfH0J8LmyYr15td

Instagram...

https://instagram.com/sahajsahity?igshid=ZDdkNTZiNTM=

YouTube...

https://youtube.com/channel/UCR63B-voEm1lR52X6ZXGKIQ


SAHAJ SAHITY PORTAL નવું અપડેટ મેળવવા માટે નીચેની લિંક પર જોડાઓ..., તમે જોડાયેલા હોવ તો અન્ય વાંચનપ્રિય વ્યક્તિ સુધી પહોંચાડો....